Η φυσιολογική θερμοκρασία του ανθρώπινου σώματος είναι περίπου 37 βαθμοί Κελσίου σε κατάσταση χαλάρωσης και φθάνει τους 39 βαθμούς κατά τη διάρκεια σωματικής άσκησης. Ο βασικός θερμορυθμιστικός μηχανισμός του ανθρώπινου σώματος έχει ως κέντρο ελέγχου τον υποθάλαμο του εγκεφάλου και το σώμα μας παράγει και αποβάλλει συνεχώς ενέργεια, ώστε να καλύψει τις ανάγκες του και να φέρει εις πέρας το σύνολο των καθημερινών δραστηριοτήτων μας.
Ο άνθρωπος είναι ένα θερμόαιμο ον (ον που διατηρεί σταθερή τη θερμοκρασία του σώματός του δηλαδή) και για τη φυσιολογική θερμορυθμιστική λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού, απαιτείται εξισορρόπηση μεταξύ της παραγόμενης θερμότητας που «κερδίζει» το ανθρώπινο σώμα με αυτήν που χάνει. Η διαδικασία του μεταβολισμού και διάφορες εξωτερικές πηγές, π.χ. η ηλιακή ακτινοβολία, οδηγούν σε αύξηση της θερμοκρασίας του ανθρώπινου σώματος. Η απομάκρυνση της θερμότητας και κατ’ επέκταση η μείωση της θερμοκρασίας επιτυγχάνονται είτε μέσω αγωγής (προϋποθέτει την επαφή σωμάτων διαφορετικής θερμοκρασίας, αφορά τη μετάδοση μόνο θερμικής ενέργειας και όχι ύλης), είτε μέσω συναγωγής (ανταλλαγή θερμότητας με μεταφορά ύλης, η οποία είναι είτε εξαναγκασμένη με κάποια αντλία, όπως η καρδιά που εξαναγκάζει το αίμα – ύλη – να κινείται είτε φυσική λόγω μεταβολών στην πυκνότητα, π.χ. μέσω της θέρμανσης του αέρα ή ενδεχομένως του νερού που περιβάλλει και κινείται γύρω από το ανθρώπινο σώμα), είτε μέσω ακτινοβολίας (όταν το σώμα θερμαίνεται, εκπέμπει υπέρυθρη ακτινοβολία), είτε μέσω του μηχανισμού της αναπνοής (υπάρχει θερμοκρασιακή διαφορά μεταξύ του αέρα που εκπνέουμε και του αέρα που εισπνέουμε και αναλόγως αποβάλλουμε ή κερδίζουμε ενέργεια), είτε μέσω του μηχανισμού της εφίδρωσης και της εξάτμισης του ιδρώτα που είναι και ο σημαντικότερος μηχανισμός απώλειας θερμικής ενέργειας όταν η περιβαλλοντική θερμοκρασία είναι αρκετά υψηλή. Καθημερινά παραδείγματα αποτελεσματικής απώλειας θερμότητας, εκτός από την περίπτωση της εφίδρωσης, είναι η επαφή μας με λιγότερο ζεστό νερό, όπως στην περίπτωση της θάλασσας, ή με λιγότερο θερμό αέρα, όπως συμβαίνει σε έναν κλιματιζόμενο χώρο.
Τα προβλήματα ξεκινούν όταν ο θερμορυθμιστικός μηχανισμός δεν λειτουργεί φυσιολογικά. Αυτό παρατηρείται στα ηλικιωμένα άτομα (στις προχωρημένες ηλικίες, η δίψα αργεί να γίνει αισθητή, οι ιδρωτοποιοί αδένες είναι λιγότεροι και η διαδικασία της εφίδρωσης εμφανίζεται καθυστερημένα), σε παχύσαρκα άτομα, σε άτομα με καρδιο-αναπνευστικά ή ορμονικά προβλήματα, σε άτομα στα οποία τους χορηγούνται διουρητικά φάρμακα (η μεγάλη απώλεια υγρών αποτελεί πρόβλημα και η χορήγηση σχετικών φαρμάκων πιθανότατα πρέπει να διαμορφώνεται αναλόγως) ή άλλα φάρμακα όπως τα αντιχολινεργικά (φάρμακα που χορηγούνται για την καταπολέμηση της αυξημένης παραγωγής ιδρώτα) ή συνδυασμός διαφορετικών φαρμάκων (τα συγκεκριμένα άτομα θα πρέπει να συνεννοούνται με τους ιατρούς τους, για να διαμορφώνονται κατάλληλα οι δοσολογίες εάν αυτό απαιτείται), σε άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχιατρικά προβλήματα και στα οποία χορηγούνται σχετικές φαρμακευτικές αγωγές (όπου και αν αυτό απαιτείται – δεν έχουν όλα τα ψυχιατρικά φάρμακα τις ίδιες επιδράσεις σε περίοδο καύσωνα – ωστόσο, πέρα από τις φαρμακευτικές αγωγές, τα εν λόγω άτομα είναι πολύ πιθανόν να χρειάζονται υποστήριξη για να ανταποκριθούν ορθά στις ιδιαίτερες συνθήκες ενός καύσωνα), στα νεογέννητα, στα παιδιά και στους αλκοολικούς. Επιπλέον, άλλες ευάλωτες ομάδες πληθυσμού που αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα κατά τις περιόδους καύσωνα αποτελούν οι άστεγοι, τα κοινωνικώς αποκλεισμένα άτομα και άλλες κατηγορίες πληθυσμού με έντονα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα, κάτι που φανερώνει και την κοινωνική διάσταση του όλου ζητήματος.
Ορισμένα από τα προβλήματα που προκαλεί ο καύσωνας στην υγεία είναι τα θερμικά εξανθήματα, οι θερμικές κράμπες, η θερμική εξάντληση και η θερμοπληξία που αποτελεί πραγματική απειλή για τη ζωή του ανθρώπου (το ποσοστό θνησιμότητας μπορεί να φθάσει μέχρι και το 50% των περιπτώσεων – απαιτείται άμεση ιατρική βοήθεια). Τα κύματα καύσωνα συνιστούν απειλή για την υγεία και για να αντιληφθούμε το μέγεθος και τη σημασία του όλου προβλήματος, θα πρέπει να θυμηθούμε τους περίπου 15000 θανάτους στη Γαλλία εξαιτίας του καύσωνα τον Αύγουστο του 2003. Αξίζει να σημειώσουμε ότι πάνω από 3 στους 10 ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους τότε βρίσκονταν στο σπίτι τους και όχι σε κάποιο χώρο υγειονομικής φροντίδας (βλ. García-Herrera et al., 2010).
Αρκεί μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο, για να βρει κανείς πλήθος συμβουλών για το τι πρέπει να αποφεύγει σε περιόδους καύσωνα, ειδικά αν ανήκει στις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού. Βεβαίως, δεν είναι όλες οι συμβουλές πλήρως επιστημονικά τεκμηριωμένες, χωρίς αυτό να σημαίνει, όμως, ότι δε συνεισφέρουν και αυτές στο επιθυμητό αποτέλεσμα που είναι η προστασία της υγείας από τις ακραίες υψηλές θερμοκρασίες. Οι Hajat et al. (2010) σε ένα από τα πιο έγκυρα ιατρικά περιοδικά (The Lancet), αναφέρουν ως βασικότερες και πλήρως επιστημονικά τεκμηριωμένες προτεινόμενες ενέργειες κατά τη διάρκεια ενός καύσωνα τις εξής:
– την αύξηση της κατανάλωσης υγρών (και ειδικά για τις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού) – γενικά, δεν πρέπει να περιμένει κανείς να διψάσει για να πιεί νερό
– την παραμονή σε κλιματιζόμενους και δροσερούς χώρους
– την επιλογή άνετων και φαρδιών ρούχων
– τα συχνά ντους
– τη μείωση της σωματικής άσκησης / καταπόνησης
– την κατάλληλη διαμόρφωση των φαρμακευτικών αγωγών που ενδεχομένως οδηγούν σε μειωμένη δυνατότητα για απώλεια θερμότητας, πάντα σε συνεννόηση με τους θεράποντες ιατρούς που παρακολουθούν τον κάθε ασθενή (ένας μεγάλος αριθμός προϋπαρχόντων προβλημάτων υγείας εντάσσει αυτόματα τους ασθενείς στις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού που κινδυνεύουν περισσότερο από τον καύσωνα)
Επιπλέον, στο ίδιο άρθρο, στις συμβουλές που δεν είναι τόσο επιστημονικά τεκμηριωμένες όσο οι προηγούμενες, όσον αφορά την αποτελεσματικότητά τους για τις περιόδους του καύσωνα, συναντούμε τις εξής:
– την αποφυγή χρήσης ηλεκτρικών ανεμιστήρων διότι αυξάνουν τους ρυθμούς αφυδάτωσης (μάλιστα, οι αρθογράφοι σημειώνουν ότι οι ευρωπαϊκές ιστοσελίδες προτείνουν τη χρήση ανεμιστήρων σε αντίθεση με τις περισσότερες αντίστοιχες ιστοσελίδες των ΗΠΑ που καλούν τον κόσμο να αποφεύγει τη χρήση τους κατά τη διάρκεια του καύσωνα)
– την αποφυγή κατανάλωσης αλκοόλ (συμβουλή στην οποία, όπως αναφέρουν οι αρθρογράφοι, δίνεται περισσότερο έμφαση από αυτήν που θα έπρεπε, διότι δεν είναι πλήρως επιστημονικά τεκμηριωμένο το ότι η κατανάλωση ενός ποτού χαμηλής περιεκτικότητας σε αλκοόλ θα έχει διουρητική επίδραση) – Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι αποδεδειγμένο πως το αλκοόλ επιδρά αρνητικά στη θερμορυθμιστική λειτουργία του σώματος
– την αποφυγή καφεϊνούχων σκευασμάτων, π.χ. καφές, τσάι, λόγω πιθανής διουρητικής επίδρασης
Κλείνοντας, καλό θα ήταν να συμβουλευτείτε το σχετικό φυλλάδιο της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας, στο οποίο δίνονται οδηγίες προστασίας από τον καύσωνα. Το φυλλάδιο είναι διαθέσιμο εδώ.
Ανάμεσα στις οδηγίες που ξεχωρίζουμε (πέρα από όσες ήδη έχουν αναφερθεί στο παρόν άρθρο), συγκαταλέγονται η διαμόρφωση της ποσότητας του αλατιού που καταναλώνουμε σε περίπτωση που ιδρώνουμε πολύ, η αποφυγή των χώρων με συνωστισμό και η παραμονή των ηλικιωμένων σε δροσερούς χώρους και περιοχές ή στα κατώτερα διαμερίσματα των πολυώροφων σπιτιών.
Επίσης, πολύ χρήσιμο υλικό, μπορείτε να βρείτε στο σχετικό έγγραφο της Γενικής Διεύθυνσης Συνθηκών και Υγιεινής της Εργασίας σχετικά με την προστασία των εργαζομένων από τη θερμική καταπόνηση. Το έγγραφό είναι διαθέσιμο εδώ.
Μάιπας Γ. Σωτήριος
Φυσικός MSc, PhD Cd
Ειδικός Περιβαλλοντικής Υγείας, Επ. Συνεργάτης ΠΜΣ Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ «Περιβάλλον και Υγεία. Διαχείριση Περιβαλλοντικών Θεμάτων με Επιπτώσεις στην Υγεία»
Διαχειριστής του onpodium.gr
Επιλεγμένες βιβλιογραφικές αναφορές
Hajat, S., O’Connor, M., & Kosatsky, T. (2010). Health effects of hot weather: from awareness of risk factors to effective health protection. The Lancet, 375, 856-863.
Yaqub, B., & Al Deeb, S. (1998). Heat strokes: aetiopathogenesis, neurological characteristics, treatment and outcome. Journal of the Neurological Sciences, 156(2), 144-151.
García-Herrera, R., Díaz, J., Trigo, R. M., Luterbacher, J., & Fischer, E. M. (2010). A review of the European summer heat wave of 2003. Critical Reviews in Environmental Science and Technology, 40(4), 267-306.
Kovats, R. S., & Kristie, L. E. (2006). Heatwaves and public health in Europe. European Journal of Public Health, 16(6), 592-599.
Basagaña, X., Sartini, C., Barrera-Gómez, J., Dadvand, P., Cunillera, J., Ostro, B., Sunyer, J., & Medina-Ramón, M. (2011). Heat waves and cause-specific mortality at all ages. Epidemiology, 22(6), 765-772.
Spiers, D. E. (1995). Thermoregulation and Alcohol. In: Watson, R.R. (ed), Alcohol and Hormones. Humana Press, 193-208.
Matthies, F., Bickler, G., Cardeñosa Marin, N., & Hales, S. (eds) (2008). HEAT-HEALTH ACTION PLANS: Guidance. World Health Organization. Available from: http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/95919/E91347.pdf. Accessed: 28/06/2017.
World Health Organization; London School of Hygiene and Tropical Medicine; Energy, Environment and Sustainable Development (EC); Deutscher Wetterdienst (2004). Heat-waves: risks and responses. World Health Organization. Available from: http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/96965/E82629.pdf. Accessed: 28/6/2017.
Πολυχρονιάδης, Ε., Σαμαράς Θ. (2001). Σημειώσεις Φυσικής για Βιολογικές Επιστήμες. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Εκδόσεων ΑΠΘ.
Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας (2016). ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΥΣΩΝΑ. Φυλλάδιο διαθέσιμο ηλεκτρονική στη διεύθυνση http://civilprotection.gr/sites/default/gscp_uploads/media/kafsonas_teliko_2016.pdf. Πρόσβαση: 28/6/2017.
Γενική Διεύθυνση Συνθηκών και Υγιεινής της Εργασίας, Υπουργείο Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας (2014). Προστασία των εργαζομένων από τη θερμική καταπόνηση. Ηλεκτρονική έκδοση διαθέσιμη στην ιστοσελίδα: http://www.ypakp.gr/uploads/files/9423.pdf. Πρόσβαση: 28/6/2017.