Την 1η Δεκεμβρίου 2017, τo νησί της Αίγινας, γνωστό από τα αρχαία χρόνια για την παράδοσή του στην τέχνη της αγγειοπλαστικής, ήρθε αντιμέτωπο με μια μεγάλη απώλεια, αυτή του τελευταίου μεγάλου, παραδοσιακού αγγειοπλάστη του, του Νεκτάριου Γκαρή, ο οποίος έφυγε σε ηλικία μόλις 62 ετών.
Ταυτόχρονα, όμως, οι Αιγινήτες ήρθαν αντιμέτωποι με μια εξίσου μεγάλη αλήθεια. Ο Νεκτάριος Γκαρής δεν πρόλαβε να μεταδώσει τα μυστικά της τέχνης του και να «δημιουργήσει» τους διαδόχους του, εκείνους που θα συνέχιζαν την παράδοση της τέχνης που αποτελούσε σήμα κατατεθέν για το νησί, εξίσου σημαντικό με το φημισμένο καρπό της αιγινήτικης γης.
Ο Νεκτάριος Γκαρής είχε κάνει πολλές προσπάθειες να βρει μαθητές και να τους διδάξει όλα όσα γνώριζε. Το ήθελε, το προσπάθησε, αλλά δεν τα κατάφερε. Ήταν ένας «Δάσκαλος» που έψαχνε να βρει μαθητές για να τους διδάξει κάτι τόσο όμορφο, τόσο μοναδικό, τόσο διαχρονικό και τόσο υγιές. Ήταν ένας άνθρωπος που γεννήθηκε για να γίνει δάσκαλος, αλλά δεν απέκτησε ποτέ τους μαθητές που έψαχνε με αγωνία να βρει. Το παράπονό του, οι δυσκολίες της καθημερινότητάς του και η αλήθεια του φαίνονταν σε κάθε του βλέμμα. Δεν έπρεπε να φύγει με αυτό το παράπονο.
Οι Αιγινήτες καλούνται τώρα να απαντήσουν σε κάποιες καίριες ερωτήσεις που αφορούν άμεσα τον πολιτισμό του νησιού. Τι θα γίνει τώρα που έφυγε; Γιατί έπρεπε να κλείσει με αυτόν τον τρόπο ένα από τα πιο ιστορικά κεφάλαια της αιγινήτικης παραδοσιακής αγγειοπλαστικής;
Πέρα από κάθε αμφιβολία, τα περιθώρια αξιοποίησης της πολιτισμικής κληρονομιάς που άφησε πίσω του ο μεγάλος αυτός καλλιτέχνης δεν γνωρίζουν όρια. Ο κίνδυνος, όμως, να χαθεί αυτός ο πολιτισμικός θησαυρός είναι υπαρκτός και για την αντιμετώπισή του απαιτούνται ενέργειες προσεχτικά σχεδιασμένες με γνώμονα την αντοχή στο χρόνο και την αποφυγή δράσεων που θα απευθύνονται αποκλειστικά σε τοπικό ακροατήριο. Ο Νεκτάριος Γκαρής, το έργο του και η αιγινήτικη παράδοση στην αγγειοπλαστική αποτελούν σημαντικότατα και πολυδιάστατα σημεία αναφοράς που δεν θα πρέπει να εγκλωβιστούν στα στενά γεωγραφικά όρια ενός τόπου ή στα επίσης στενά όρια μιας γενεάς.
Ενδεχομένως η δημιουργία ενός υπαίθριου χώρου μουσειακού χαρακτήρα εκεί που έζησε και δημιούργησε ο Νεκτάριος Γκαρής να αξίζει μία θέση στη συζήτηση για το τι θα μπορούσε να ακολουθήσει. Κάτι αντίστοιχο με το «Οικομουσείο Φολεγάνδρου», με το οποίο ασχοληθήκαμε σε προηγούμενο αφιέρωμα, το οποίο μπορείτε να το βρείτε εδώ.
Προφανώς και οι περισσότεροι δεν έχετε κάποια σχέση με την Αίγινα, αλλά σίγουρα, αν ψάξετε στους δικούς σας τόπους, είναι πολύ πιθανόν να βρείτε αντίστοιχες περιπτώσεις, τις οποίες θα ήταν τιμή μας να τις φιλοξενήσουμε στην ιστοσελίδα onpodium.gr.
Ευχαριστούμε θερμά για την ανάγνωση,
Μάιπας Γ. Σωτήριος
Φυσικός MSc, PhD Cd
Διαχειριστής του onpodium.gr-The art of sharing knowledge
Στη συνέχεια, μπορείτε να διαβάσετε ένα κείμενο – αφιέρωμα στο μεγάλο Αιγινήτη καλλιτέχνη, από την κυρία Βάσω Χαμαλέλη, συνταξιούχο εκπαιδευτικό και συγγραφέα.
Νεκτάριος Γκαρής, ο Δάσκαλος
Της Βάσως Χαμαλέλη
Την 1η Δεκεμβρίου του 2017, αποχαιρετίσαμε το Νεκτάριο Γκαρή, σπουδαίο αγγειοπλάστη, με μια εντελώς διαφορετική θεώρηση της ουσίας της ζωής, αλλά και ξεχωριστό δάσκαλο για τους μαθητές που τον επισκέπτονταν με το σχολείο τους. Ένα άτομο εξαιρετικά προικισμένο με αντοχή και αγάπη γι’ αυτό που έκανε. Ο θάνατός του κλείνει ένα μεγάλο κύκλο της ιστορίας της Αίγινας, αλλά και της αγγειοπλαστικής.
Αυτή η σπουδαία τέχνη ήταν εξαιρετικά ανεπτυγμένη στο νησί από τη νεολιθική και προϊστορική εποχή, όπως μαρτυρούν ευρήματα στον αρχαιολογικό χώρο της Κολώνας.
Σ’ αυτό συνέτειναν τόσο η ύπαρξη της κίτρινη αργίλου (πασπάρα), που υπήρχε σε μεγάλη αφθονία, όσο και η έντονη εμπορική και ναυτική δραστηριότητα των κατοίκων της. Με αποτέλεσμα, τα προϊόντα τους, μεγάλης ποικιλίας και τεράστιας καλλιτεχνικής αξίας, να διατίθενται χωρίς εμπόδια σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο. Στα νεότερα χρόνια, από την επανάσταση του 1821 και μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, άνθιζαν τα εργαστήρια σε αρκετές περιοχές του νησιού.
Κύριο προϊόν τους το γνωστό και δημοφιλές σε όλη την Ελλάδα κανάτι, που κρατούσε δροσερό το νερό. Όπως μπορούμε να δούμε σε παλαιές φωτογραφίες που έχουν διασωθεί, το λιμάνι της Αίγινας γέμιζε κανάτια που περίμεναν να φορτωθούν στα καΐκια.
Θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ κυρίως στο Δάσκαλο Νεκτάριο Γκαρή. Λαχτάρα του μεγάλη ήταν να μεταδώσει τις γνώσεις του στη νέα γενιά. Να μην είναι αυτός ο τελευταίος αγγειοπλάστης της Αίγινας. Δεν τα κατάφερε. Παρόλο που προσπάθησε να στήσει ένα εργαστήρι, το οποίο να δέχεται υποψήφιους αγγειοπλάστες. Όπως έλεγε ο ίδιος, κόλλησε στα γρανάζια των πολιτικών μικροσυμφερόντων. Κατάφερε, όμως, μαζί με τον αδερφό του Γιώργο να γράψουν τη δική τους ιστορία στον πολιτισμό της Αίγινας. Και ίσως, εκεί που βρίσκεται, να συνεχίζει να δουλεύει διδάσκοντας αρκετούς μαθητές, που θα τον ακολουθούν έχοντας τη δική του δίψα για την τέχνη του πηλού.
Τον γνώρισα όταν υπηρετούσα στο Δημοτικό Σχολείο Μεσαγρού. Τα «εργαστήριά» μας τα χώριζε το καταπράσινο ρέμα του Γραμματικού. Απρίλης του 2010. Κάνοντας με τους μαθητές μας την όμορφη διαδρομή από τη δημοσιά, κοιτώντας προς το Ναό της Αφαίας, φτάσαμε στο εργαστήρι των αδερφών Γκαρή.
Η πρώτη επαφή μας, καθηλωτική! Το γαλανό φως των ματιών του χρωμάτιζε το χώρο του σκαμμένου του προσώπου. Μειλίχιος, μας καλοδέχτηκε. Σε όλη τη διάρκεια της επίσκεψής μας, επανέλαβε αρκετές φορές την αγωνία που τον κατάτρωγε: «εγώ και τέλος!»
Ήταν απόλαυση να τον βλέπει κανείς να δουλεύει. Με χέρια στοργικά, έπαιρνε το κομμάτι του πηλού, το έκοβε στα δυο, τα αντάμωνε ύστερα αυτά βάζοντας δύναμη και πάλι το ίδιο, μέχρι να γίνουν ένα με τα δάχτυλά του. Κι έτσι ξεκινούσαν τα θαύματα…
…πνιγμένος κυριολεκτικά από παιδικά κεφαλάκια, που ρουφούσαν κάθε του κίνηση, καθώς αυτός «μιλούσε» με το δημιούργημά του, με τη σοβαρότητα του μεγάλου Πλαστουργού, όταν έπλαθε τους πρωτόπλαστους.
…και χαιρόταν σαν παιδί με τους μικρούς θεατές του.
…και καμάρωνε σαν έφτανε στο τέλος! Σήκωνε τα μάτια, συναντούσε τα δικά τους, σα να ζητούσαν μια απάντηση στο συνεχές ερώτημά του: θέλετε να σας μάθω να το κάνετε αυτό;
Κι αμέσως μετά η συνέχεια…
Τα χέρια, ντυμένα τον πηλό, αρμονικά δούλευαν και ξαναδούλευαν το εύπλαστο υλικό, που μαζί με τον τροχό δημιουργούσαν…
…πότε ένα μικρό ανθοδοχείο,
…ένα απλό βάζο…
…ή μια κούπα, ένα φλιτζάνι. Και σε κάθε έργο που ολοκληρωνόταν, τα ενθουσιώδη χειροκροτήματα έκαναν να αντηχεί το μικρό εργαστήρι.
Τα ακούραστά του χέρια είχαν γεμίσει τα ράφια με έργα που στέγνωναν. Τα ανοιχτόχρωμα, μας είπε, είναι φτιαγμένα από το δικό του πηλό, της Αιγινήτικης γης. Οι παραγγελίες πολλές και η τουριστική περίοδος που μόλις είχε αρχίσει, δεν του άφηναν περιθώρια για χασομέρια.
Τη συνέχεια της διαδικασίας θα τη μαθαίναμε στην αυλή. Μπροστά μας, τα κλουβιά με τα αγριοπούλια. Τα παιδιά σκοντάφτουν πάνω τους. Κοιτούν τη δασκάλα τους: είναι σωστό να τα φυλακίζουμε; Ο Νεκτάριος, όμως, δε θεωρεί ότι τους στερεί τη λευτεριά τους, αφού τους μιλάει και του ανταποκρίνονται με το κελάηδημα. «Γίνεται να είσαι θλιμμένος και να κελαηδάς», ο ισχυρισμός του. Σάμπως κι αυτός σκλάβος δεν ήταν στο πάθος του με τον πηλό; – σκέφτομαι. Κι όμως αυτό τον έκανε ευτυχισμένο! Ο καθείς με το «κλουβί» του σ’ αυτή τη ζωή…
Το μάθημα συνεχιζόταν στη φύση. Τους μιλούσε για τη δυσκολία της εξόρυξης του αργιλοχώματος που το κουβαλούσε με τα τσουβάλια από την περιοχή του Αγίου Θωμά, σηκωμένος από τις 3 το πρωί. Το καθαρίζει από τα ξένα σώματα, το κοπανά να γίνει σκόνη και ύστερα με το νερό πηλός. Τέλος, αφήνεται στη γούρνα ως να στεγνώσει.
Βέβαια, οι συγκεκριμένοι μαθητές είναι Μεσαγριτόπουλα κι έχουν γραμμένα στα κύτταρά τους τα μυστικά του πηλού. Όλα αυτά τα ξέρουν. Τα έδειξαν και σε μένα, σε μια βόλτα μας ως το πηγάδι του Γραμματικού…
…όπου βρήκαμε ένα «ορυχείο» αργιλοχώματος και την ίδια στιγμή έφτιαξαν λίγο πηλό!
Γι’ αυτό, την προσοχή τους κέρδισε το παλιό ξυλοκάμινο, που άναβε από πάππου προς πάππου, αφού, όπως καμαρώνει ο Νεκτάριος, η οικογένειά του ήταν οι αρχαιότεροι αγγειοπλάστες του Μεσαγρού! Τώρα πια άναβε αραιά και πού.
Τη θέση του πήρε ο ηλεκτρικός φούρνος, που τα κάνει όλα μόνος του!
Όπως και να το κάνεις όμως, άλλη χάρη έχει ο παραδοσιακός τρόπος ψησίματος! Τρεις μέρες έμεναν τα έργα μέσα στο καμίνι από τη στιγμή που έσβηνε, για να στεγνώσουν. «Δασκάλα», μου φώναξε καθώς τους φωτογράφιζα, «αυτή τη βδομάδα θα σου στείλω ντουμάνι!» Το γέλιο του ήσυχο, έσβησε στις φωνές των παιδιών: θα περιμένουμε!
Σε λίγο, με καμάρι μάς οδήγησε ως το εκθετήριο!
Τα έργα σε μεγάλη ποικιλία σχεδίου και χρώματος, τελειωμένα από τον αδερφό του Γιώργο, στολίζουν τη μεγάλη δημοσιά, που ενώνει το Μεσαγρό με τη Βαγία και την Αγία Μαρίνα. Κήπος ανθισμένος κεραμικά!
Δε γίνεται να περάσεις και να μη σταθείς! Όλο και με κάτι στα χέρια θα τον αποχαιρετίσεις! Βέβαια, τώρα πια τα περισσότερα από αυτά έχουν αποποιηθεί τον τίτλο του χρηστικού, υιοθετώντας αυτόν του διακοσμητικού, μα η αγάπη που περικλείουν στην κατασκευή τους τα καθιστά πολύτιμα…
Ο Νεκτάριος ήταν πολύ γενναιόδωρος. Ποτέ δεν αρνήθηκε κάτι που του ζητήθηκε για το καλό, ιδιαίτερα των μαθητών! Όπως συνέβη και με τους Κύπριους μαθητές που φιλοξενούσαμε το 2011. Είχε ανταποκριθεί θερμά όταν του ζητήσαμε ένα δώρο για να το στείλουμε στο σχολείο τους, με το οποίο συνεργαζόμασταν εκείνο τον καιρό στο περιβαλλοντικό πρόγραμμα «Χρυσοπράσινο Φύλλο». Ένα σπουδαίο ακροκέραμο ήταν το δώρο που έδωσε με την καρδιά του.
Λίγο πριν κλείσω, θα ήθελα να σας δείξω ένα ντοκουμέντο που αφορά στο Νεκτάριο του 2000. Όπως βλέπετε πρόκειται για μια σελίδα από το ένθετο «ΖΩ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ», της εφημερίδας «ΤΑ ΝΕΑ ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ». Ο Σωτήρης Μάιπας (του Γεωργίου), μαθητής τότε της ΣΤ’ τάξης του σχολείου του Μεσαγρού, Υποψήφιος Διδάκτορας της Ιατρικής σχολής του ΕΚΠΑ τώρα, του είχε πάρει μια μικρή συνέντευξη. Σίγουρα τον σημάδεψε, αλλιώς δεν εξηγείται πώς την ανάρτησε χρόνια μετά στο προφίλ του, όπου τη βρήκα εντελώς τυχαία, πριν λίγες μέρες… Αφορμή γι’ αυτή τη συνέντευξη στάθηκε η επίσκεψη δύο ερευνητών του Κέντρου Έρευνας Νεώτερης Κεραμικής στην τάξη τους.
Ο Σωτήρης είχε κάνει τότε μια αρχή. Η τάξη του με τη βοήθεια του Νεκτάριου έφτιαξε αρκετά κεραμικά, τα έψησε στο ξυλοκάμινο, τα έργα εκτέθηκαν στο σχολείο και μετά; «Τέλος!» που έλεγε και ο αγγειοπλάστης μας! Τέλος;;; Δε θα πρέπει αυτή η αρχαιότατη τέχνη να διατηρηθεί, έστω σε μουσειακή μορφή; Δε θα πρέπει στο Μεσαγρό να ιδρυθεί ένα παραδοσιακό εργαστήρι αγγειοπλαστικής, που θα χρησιμοποιεί τον ίδιο πηλό και θα ψήνει στο ξυλοκάμινο τα αγγεία; Θ’ αφήσουμε να ρημάξουν οι χώροι που αντιστέκονται στο χρόνο, όχι όμως και στην ανθρώπινη αδιαφορία; Δεν πρέπει να δικαιώσουμε τον αγώνα του για συνέχιση της παράδοσης;
Αυτού του αγγειοπλάστη, που, καθώς βλέπω τη μορφή του, άνθρωπος από πηλό μου μοιάζει. Μύριζε πηλό, που έσταζε από τα μαλλιά, τα χέρια, τις βαθιές του ρυτίδες, την ψυχή… Και λέω, έτσι κάπως θα ήταν ο Αδάμ, όταν τον έπλασε ο θεός. Ένας Αδάμ που έζησε στον παράδεισο της τέχνης του και που κανένας θεός ή διάβολος δεν τον εκδίωξε ποτέ από αυτόν!
Φωτογραφίες: Βάσω Χαμαλέλη